Podbiele Św. Proroka Eliasza
Historia parafii św. proroka Eliasza w Podbielu
Pierwsza cerkiew we wsi Podbiele koło Bielska Podlaskiego została zbudowana dla miejscowej i okolicznej ludności prawosławnej, prawdopodobnie w XVI wieku. Poświęcona ona została Przemienieniu Pańskiemu. Podania ludowe mówią również o istnieniu cerkwi na wzgórzu w pobliżu wsi Dubiażyn. Z czasem, kiedy kolejne drewniane budynki cerkwi ulegały zniszczeniu lub padały pastwą pożarów, w Podbielu budowano nowe świątynie. Wszystkie one były pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Ostatnia taka cerkiew, pochodząca prawdopodobnie z XVII w., przetrwała w Podbielu do 1924 r., kiedy to podczas pożaru parafialnych budynków gospodarczych całkowicie spłonęła. Była ona zlokalizowana w odległości 150m na północny-zachód od obecnie istniejącej cerkwi św. proroka Eliasza. Jej usytuowanie na terenie majątku ziemskiego „Podbiele”, w pobliżu dworu świadczy o tym, że prawdopodobnie została wzniesiona przez jednego z podbielskich właścicieli ziemskich. Stąd też parafia wzięła swą nazwę, o czym czytamy w Kronice Parafialnej na stronie 3.
Według danych z 1875 r. cerkiew Przemienienia Pańskiego w Podbielu była cerkwią parafialną, a należały do niej, poza wsią Podbiele, następujące miejscowości: Dubiażyn, Koszki, Kozły, Rajki, Malenniki, Zaleszany (tego roku przydzielona do parafii Kleszczcie), Gredele, Szpitale i Mokre. Parafian było 1.612. Odnośnie samego budynku świątyni, wiadomo tylko tyle, że jej zewnętrzny wygląd i ubogie urządzenie wewnętrzne odbiegały od tradycyjnych form cerkwi prawosławnej. Mocno zniszczony budynek wymagał nie tyle remontu, co gruntownej przebudowy. Dlatego też w latach 60. XIX w. zaistniała konieczność budowy nowej cerkwi. Pierwsze kroki ku temu zostały poczynione przez proboszcza ks. Konstantego Kaczanowskiego. W wyniku zniesienia pańszczyzny (l861 r.) mieszkańcy wsi Dubiażyn i Kozły, dysponowali sumą 825 rubli 99 kopiejek, pochodzącą ze zwrotu czynszu (obroku), płaconego przez gromadę miejscowemu właścicielowi ziemskiemu F. Zawadzkiemu. W rezultacie przeprowadzonej reformy rolnej suma miała być zwrócona chłopom przez F. Zawadzkiego. Sprawą tą zajął się ówczesny proboszcz parafii ks. Konstanty Kaczanowski i należna chłopom suma odebrana była dopiero w 1874 roku. Za zgodą gromady w całości przeznaczona ona została na budowę cerkwi. Dnia 17 września 1874 r. proboszczem parafii został mianowany ks. Eliasz Tałyzin, który przed otrzymaniem święceń kapłańskich przez dłuższy czas był urzędnikiem państwowym w Grodnie. Mając bogate doświadczenie w pracy urzędniczej z powodzeniem przystąpił do budowy nowej cerkwi i wkrótce został dziekanem okręgu bielskiego. Już w 1865 r. przygotowano kamienie pod fundamenty nowej budowli. Miejscowi właściciele ziemscy podarowali budulec na ten cel, zaś parafianie, po uchwaleniu pieniężnej zbiórki, zebrali 874 ruble i 50 kopiejek.
Budowę cerkwi przyspieszyła wizyta grodzieńskiego gubernatora Aleksandra Zurowa, złożona 19 września 1875 r. właścicielowi majątku Podbicie A.N. Żołtuchinowi. Następnego dnia gubernator był na nabożeństwie w miejscowej cerkwi Przemienienia Pańskiego. Po Św. Liturgii w domu Zołtuchina odbyła się narada, w której poza gospodarzami wzięli udział gubernator z małżonką, powiatowy komendant policji M.S. Timonow oraz zaproszony miejscowy proboszcz ks. Eliasz Tałyzin. Posiadana kwota dawała możność przystąpienia do realizacji zamierzeń. Gubernator obejrzał miejsce pod budowę cerkwi, wyznaczone jeszcze przez F. Zawadzkiego i uznał je za nieodpowiednie ze względu na zbyt niskie położenie. Postanowiono więc zlokalizować budowę w miejscu położonym nieco wyżej, pozostającym w użytkowaniu kleru. W szybkim tempie z Grodna nadszedł projekt drewnianej cerkwi i na miejsce przybył architekt. Okres jesieni i zimy wykorzystany był przez komitet budowy i popieczitielstwo cerkiewne na przygotowanie materiału budowlanego. Wpłynęły nowe ofiary na budowę cerkwi: 500 rubli od gubernatora, 612 rubli i 294 bale drewniane od M.S. Timonowa.
20 kwietnia 1876 r. odbyło się uroczyste położenie kamienia węgielnego pod budowę cerkwi, zaś l października tegoż roku Biskup Brzeski Włodzimierz dokonał konsekracji nowej świątyni św. proroka Eliasza w Podbielu.
Cerkiew dostatnio wyposażono w wewnętrzne urządzenia, utensylia liturgiczne i przedmioty kultu. Wśród nich należy wymienić następujące: srebrna szata z parczy, srebrne pozłacane tabernakulum, Ewangelia w srebrnej oprawie, cztery podświeczniki, srebrne panikadiło, dzwon o wadze 20 pudów i 19 funtów, dwie ikony srebrne pozłacane do królewskich wrót, ikona Zbawiciela i Matki Bożej z lampkami, srebrny pozłacany krzyż naprestolny, darochranitielnica, paschalny triswiecznik, pełne wyposażenie ryznicy. Ogólne koszty budowy cerkwi i jej wewnętrznego zaopatrzenia wyniosły 4.925 rubli. Energiczną działalność ks. Tałyzina przerwała ciężka choroba. 10 lutego 1887 r. zakończył swe życie i został pochowany pod ołtarzem miejscowej cerkwi.
Kolejnym proboszczem został ks. Józef Taranowicz, którego szczątki również spoczywają obok ołtarza cerkwi. Dzięki zaradności duchownych i niezwykłej ofiarności wiernych podbielska cerkiew nadal przeżywała rozkwit. Ponieważ po 1905 r. liczba parafian przekroczyła 2.371 osób, ks. Teodozy Dietjewski powiększył cerkiew, rozbudowując nawę i przyłączając do niej dzwonnicę (lata 1912-1914). Na terenie parafii znajdowały się: jedna szkoła Ministerstwa Oświaty i dwie tzw. szkoły gramoty w z 43 uczniami. Gruntów cerkiewnych było 45 dziesięcin.
Taki ogólny stan parafii pozostawał bez zasadniczych zmian do wybuchu I wojny światowej, która podobnie jak większość innych cerkwi prawosławnych w Polsce, nie oszczędziła również i cerkwi w Podbielu. Zniszczono lub zrabowano wówczas całe mienie cerkiewne. Ocalały jedynie przedmioty zakopane w ziemi, lecz i te nie nadawały się już do użytku. Z budynku cerkwi pozostały jedynie cztery ściany. Ten sam los spotkał i nowo zbudowane budynki parafialne. Ziemia parafialna stała się własnością Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku. Od 1915 r. parafia praktycznie przestała istnieć.
Po zakończeniu wojny, wraz z powrotem ludności z bieżeństwa do parafii powróciła duchowość. Około 1920 r., na prośbę wiernych, sporadycznie były odprawiane nabożeństwa przez duchowieństwo sąsiednich parafii. Cerkiew w Podbielu i należący do niej wierni wchodzili w skład parafii św. archanioła Michała w Bielsku. Miejscowa ludność prawosławna, władze diecezjalne i zwierzchnie Kościoła prawosławnego w Polsce niejednokrotnie podejmowały starania o restytucję w Podbielu odrębnej parafii. Sprawa ta omawiana była na sesji Św. Synodu Biskupów w dniu 30 października – 3 listopada 1927 roku. W wyniku tych starań w 1928 r. władze państwowe wyraziły zgodę na utworzenie w Podbielu etatowej filii parafii św. archanioła Michała w Bielsku, której kolejnymi rektorami byli: o. hieromnich Nikon (Maruk), ks. Mikołaj Żukow, ks. Piotr Doroszkiewicz.
W latach międzywojennych nastąpiło powolne odradzanie się życia parafialnego. Przeprowadzono wówczas kapitalny remont świątyni: pokrycie dachu, wymianę fundamentów i naprawę podłogi, okien i drzwi (1933-1937), postawiono drewniane ogrodzenie (1929). Dzięki ofiarności parafian zakupiono: duży dzwon (1930), a następnie trzy mniejsze 100-kilowe (1936) i wszystkie inne niezbędne utensylia liturgiczne. Funkcjonowały szkoły w Podbielu, Dubiażynie i Gredelach. Od 1935 r. lekcje religii prowadzone były w języku polskim. Ludność zaś „twardo trzymała się Prawosławia, pielęgnowała wszystkie dobre tradycje i obyczaje przejęte od ojców, dziadów i pradziadów, żyła spokojnie i zgodnie” (Kronika Parafialna, s. 5).
W czasie II wojny światowej parafia straciła budynki parafialne, lecz zyskała odrębność, bowiem w 1944 r. została restytuowana jako samodzielna parafia. Po wojnie obowiązki duszpasterskie w parafii sprawowali kolejno następujący duchowni: Paweł Nikitiuk (1945-1946), Jan Bandałowski (1946-1948), Bazyli Siemientowski (1949-1954), Eugeniusz Naumow (1954-1958), Włodzimierz Bliźniuk (1958-1966) i ponownie Eugeniusz Naumow (1966-1970).
Wielkimi literami w historii parafii wpisał się ks. Mikołaj Bliźniuk, pełniący funkcję jej proboszcza od 11 sierpnia 1970 r. do 11 września 2007 roku. Za jego czasów i dzięki jego staraniom przeprowadzono w świątyni szereg remontów, m.in. odgrzybienie i malowanie budynku, wymianę okien i ogrodzenia. Zbudowano nową plebanię i filialną cerkiew św. męczennika młodzieńca Gabriela w Malennikach.
Wzorem przodków w cerkwi w Podbielu szczególnie uroczyście świętowana jest pamięć swego niebiańskiego patrona św. proroka Eliasza oraz św. ewangelisty Łukasza. Corocznie również w dniu święta Przemienienia Pańskiego z podbielskiej cerkwi św. proroka Eliasza, na pamiętne miejsce po dawnej cerkwi Przemienienia Pańskiego udaje się uroczysta procesja, aby właśnie tam poświęcić owoce.
Do parafii, jak niegdyś, należą miejscowości: Dubiażyn, Mokre, Kozły, Rajki, Koszki, Malenniki i Gredele. Każda z nich posiada swój własny cmentarz.
Cerkiew cmentarna św. męczennika młodzieńca Gabriela w Malennikach
Cerkiew na cmentarzu została wybudowana w 1995 roku. Inicjatorką budowy była mieszkanka wsi Rutka, imieniem Anna, która przekazała na ten cel pierwsze ofiary. Cerkiew została wzniesiona ze środków mieszkańców wsi i innych ofiarodawców, w szczególności wójta gminy Orla. Dnia 5 czerwca 1996 r. została poświęcona. Nabożeństwa są tu odprawiane w co drugą niedzielę miesiąca i ustalone święta.
Kaplica św. Jerzego koło wsi Gredele
Miejsce kultu zwane Krynoczką, położone nieopodal wsi Gredele, sięga okresu międzywojennego. Jak głosi wieść, jeden z mieszkańców Gredel, imieniem Gabriel, był ciężko chory. W czasie snu usłyszał głos, nakazujący mu pójść do pobliskiego lasku, gdzie zobaczy źródełko. Gabriel poszedł do lasu, gdzie obmył się wodą ze źródełka i poczuł się uzdrowiony. Na znak wdzięczności źródełko obłożył deskami i ustawił tam krzyż. Szybko wieść o cudzie rozeszła się po okolicy i wokół studzienki zaczęto stawiać coraz więcej krzyży dziękczynnych. W latach 1947-1948 mieszkańcy poszerzyli studzienkę, wstawili cembrowinę, a nad nią zbudowali maleńką kapliczkę. Od 1954 r. w dniu św. Jerzego rozpoczęto tam celebrowanie nabożeństw. W 1993 r. mieszkańcy wsi Gredele, obok istniejącej, zbudowali większą kaplicę. W tym miejscu uroczyście obchodzone są święta: św. proroka Eliasza, Kazańskiej ikony Matki Bożej oraz trzeci dzień Świętej Trójcy.
ks. Mirosław Czurak, fot. Jarosław Charkiewicz oraz z archiwum parafii i Doroteusza Fionika
Kalendarz Prawosławny 2009 r.