Orla Św. Archanioła Michała
Historia parafii Św. Archanioła Michała w Orli
Orla, siedziba gminy, dawniej miasto, dzisiaj wieś z bogatą i ciekawą historią. Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od orłów, zamieszkujących tu niegdyś lasy; według innych – od rzeki Orlanka, nad którą jest położona.
Pierwsze informacje na temat miejscowości pochodzą z początku XVI wieku. Początek Orli związany jest z nadaniem Koszel, Werweczek i lasu Topczykalskiego dla Jaśka Iwanowicza, pisarza wojewody trockiego, który wraz z tytułem wójta uzyskał prawo założenia miasta „na Orley”. Nadanie to potwierdził w lipcu 1507 r. król Zygmunt Stary.
W 1510 r. podskarbi litewski Michajło Bohusz Bohowitynowicz przejmuje dobra „na Orley”, oddając w zamian swój dwór w Trokach. Nowy właściciel przystępuje do zagospodarowywania nabytych włości, nie zapominając też o życiu duchowym ich mieszkańców.
Pierwsze wzmianki o cerkwiach pojawiają się w dokumencie zachowanym w Archiwum Radziwiłłowskim: „Ja Bohusz Bohowitynowicz Podskarbiey Ziemskij Marszałek i Pisar Hospodara Korola Jeho Miłosti Starosta Słonimskij i Kamienieckij priniał jesmi swiaszczennnika sobie i z Dyakonom k swojemu Imieni na Orlejsku Cerkwi Bożej k chromu k swiatomu Ioanu Złotoustu a k Swiatomu Siemienu Stołpniku a maje on z Dyakonom służbu Bożju służiti a imiona im swiaszczenniku Karpa Dyakonu Zacharyj a dał jesmi im desiatinu z swojej paszni Popu dwie czasti a Dyakonu tretiaja czast’... a majut ony służbu Bożju służiti a za Hospodara i za was majut Boha prosili... siej moj list pisan na Orley marta 24 dień Indikt 13”.
Dawna cerkiew zamkowa św. Jana Teologa
Bohusz Bohowitynowicz, właściciel Orli w latach 1510-1536 „priniał jesmi swiaszczennika... k chramu św. Ioannu Złotoustu”. Wspomniana w dokumencie cerkiew w międzyczasie zmienia swego patrona na św. Jana Teologa. Wskazuje na to testament możnowładcy z 1529 r., w którym poleca swoją duszę „swiatomu Ioannu Bohosłowu”.
Nieistniejąca obecnie cerkiew zamkowa ufundowana została w 1512 r. „na przedmieściu Bielskim”. W 1635 r. przy cerkwi działał szpital-przytułek. Radziwiłłowie, protestanccy właściciele Orli, dbali o świątynię, kilkakrotnie remontując ją na własny koszt. Przed 1655 r., gdy jej stan stawał się coraz bardziej opłakany, Janusz Radziwiłł wydał decyzję o jej pełnej rekonstrukcji. Cerkiew wzniesiono według kanonów wschodniego budownictwa sakralnego na planie krzyża greckiego, nad całością górowała: „bania blachą obita, na którey krzyż pozłocisty”, na rogach zaś były cztery małe wieżyczki, podobnie jak cały dach pokryte gontem. Wewnątrz znajdował się dwurzędowy ikonostas z „carskimi wrotami snicerskiej roboty” oraz ikonami malowanymi „ rożną farbą ze złotem”.
Następny opis cerkwi pochodzi z „Inwentarza 1669 r.”. Był to okres wojen, które niekorzystnie odbiły się na stanie świątyni, której okna zabite były deskami, ale wystrój wewnętrzny został jeszcze zachowany – ikonostas w pierwszym rzędzie z 18 ikonami, drugi – z 24. Do dzisiaj zachowała się z tej cerkwi ikona patrona św. Jana Teologa.
W kolejnym opisie z 1685 r. mówi się, że cerkiew „cała opada restauracyj znacznej potrzebuje”.
W końcu XVII w. dobra orlańskie przechodzą w ręce Sapiehów, a następnie Branickich. W tym czasie cerkiew zamkowa popada w całkowitą ruinę. Z adnotacji z 1727 r. dowiadujemy się o tragicznym stanie świątyni: „...dach nie masz czego wspominać, jedne dziury..., dziur w ścianach co niemiara”.
Trudno dziś ustalić, w którym roku cerkiew św. Jana Teologa zniknęła z krajobrazu Orli. Wizytacja z 1747 r. podaje, że cerkiew jeszcze istniała, natomiast w 1770 r. na jej miejscu stał już tylko krzyż. W tym też roku duchowny parafialnej cerkwi św. Symeona zwrócił się do hetmana Branickiego z prośbą o potwierdzenie praw parafii do cerkwiska. Komisja wydała werdykt o zatrzymaniu placu przez parafię. W tym czasie do parafii należały: miasto Orle, wsie: Koszcie, Szemie, Paszkowszczyzna, Koszki, Topczykały, Mikłasze, Werweczki, Chużyty, Krywiatycze, Rudułty, Toporki i Baranowce.
Kaplica św. Symeona Słupnika
Na dawnym cerkwisku, gdzie kiedyś stała cerkiew zamkowa św. Jana Teologa w latach 1991-1995 zbudowano kaplicę dla upamiętnienia dawnego patrona cerkwi parafialnej – św. Symeona Słupnika – oraz miejsca uświęconego świątynią zamkową. Murowana kaplica w kształcie rotundy z przeszklonymi drzwiami ukazuje piękny ikonostas powstały w bielskiej szkole ikonograficznej. Poświęcenia cerkiewki dokonał metropolita Bazyli w lipcu 1995 roku.
W zachodniej części placu znajduje się ziemny „kurhan”, upamiętniający pogrzebanych żołnierzy z I wojny światowej. W pierwszą niedzielę po Wielkanocy (o Tomaszu) z cerkwi parafialnej wyrusza procesja, by na grobach poległych żołnierzy odsłużyć panichidę.
Dawna cerkiew św. Symeona Słupnika
Fundatorem cerkwi św. Symeona, podobnie jak i cerkwi zamkowej św. Jana, był Bohusz Bohowitynowicz. Wskazuje na to wspomniany już wcześniej dokument z archiwum Radziwiłłów. Wynika z niego, że cerkiew zbudowana przy ulicy Brzeskiej, „idąc z Rynku po lewej stronie” była świątynią parafialną. Stała ona na 20-prętowym placu, zwolnionym od podatku. W 1669 r. koło cerkwi stał dom „swiaszczennika Piotra” na jednoprętowym placu.
Pierwszy znany opis cerkwi św. Symeona pochodzi z początku XVIII wieku. Drewniana świątynia, nadwątlona przez czas, posiadała jedną kopułę, umieszczoną na przeciekającym dachu. Dzwonnica przy niej służyła jako brama wejściowa. W wystroju wewnętrznym dominował dwurzędowy ikonostas. W pierwszym rzędzie znajdowały się pozłacane carskie wrota, drzwi diakońskie oraz pięć namiestnych ikon. Centralne miejsce drugiego rzędu zajmowała ikona „Deisis”, po bokach ikony apostołów. W prezbiterium znajdował się ołtarz z ikonami Bogarodzicy i św. Mikołaja.
W 1794 r. w czasie pożaru Orli świątynia spłonęła, a wraz z nią całe jej wyposażenie oraz zabudowania parafialne. Ocalały jedynie dwa kielichy liturgiczne oraz cudowna ikona Bogarodzicy.
Cerkiew cmentarna świętych Cyryla i Metodego
Na początku XIX w. władze pruskie, w obawie przed epidemiami i ze względów sanitarnych, nakazały grzebanie zmarłych poza terenami zabudowanymi. W tym czasie dwa orlańskie cmentarze przycerkiewne zostały przeniesione na piaszczysty pagórek przy dolinie rzeki Orlanki. Na nowym cmentarzu wieczny spoczynek znajdowali mieszkańcy Orli oraz wsi: Werweczki, Mikłasze, Wólka i Krywiatycze. Pozostałe miejscowości miały własne cmentarze.
Najstarszy z zachowanych nagrobków na orlańskim cmentarzu pochodzi z 1825 roku. Ustawiony jest na grobie matuszki Dominiki Bielawskiej.
W latach 1868-1870 na najwyższym, centralnym miejscu cmentarza zbudowano cerkiewkę świętych Cyryla i Metodego na pamiątkę jubileuszu 1000-lecia misji świętych braci wśród Słowian. Drewnianą świątynię zbudowano w formie ośmioboku, pokryto gontem, nad pritworem umieszczając dzwonnicę. Wnętrze cerkwi zdobi dwurzędowy ikonostas przeniesiony w 1879 r. z cerkwi parafialnej św. Michała. Niektóre XIX-wieczne ikony mają inne pochodzenie. Ikona z wizerunkiem św. Aleksego z napisem: „1828 goda pisan siej ikonostas kurskim kupcom i żywopiscem Pietrom Proninym” pochodzi zapewne z jakiejś innej cerkwi.
W okresie „bieżeństwa” w latach 1915-1921 cerkiewka podupadła, ogrodzenie cmentarza zdewastowano. Dopiero w latach 30. cmentarz ogrodzono drewnianym płotem, a w latach 1968-1969 zamieniono na parkan z białej cegły wapiennej.
W 1970 r. porosłe mchem gonty przykryto blachą, oszalowano ściany zewnętrzne, wymieniono okna i odremontowano wnętrze.
Nabożeństwa w tej świątyni odbywają się w dniu święta patronów (11/24 maja) i w dniach „pominowienija usopszych”, a także przy okazji pogrzebów.
Cerkiew św. archanioła Michała
Istniejąca obecnie cerkiew „Michajłowska” jest kontynuatorką świątyni św. Symeona Słupnika. Co skłoniło proboszcza o. Grzegorza Pajewskiego lub jego zwierzchników do zmiany patrona odbudowywanej cerkwi, nie wiadomo.
Prace budowlane rozpoczęto w 1796 roku. Za budulec posłużył młyn z Trywieży, przeznaczony na ten cel przez hrabinę Izabelę Branicką. Rok później, świątynię budowaną na planie ośmioboku poświęcono św. archaniołowi Michałowi. Z opisu akt pruskiej administracji z 1801 r. dowiadujemy się, że cerkiew była wysoka i usytuowana w widocznym punkcie miasta.
W 1809 r. oficjał Supraski zatwierdził jako „prezenty” dla cerkwi majowy dzień św. Jana Teologa. W 1810 r. przeprowadzono remont świątyni, ponieważ ściany wykonane ze starych cienkich bali źle znosiły duże obciążenie dachu, pokrytego czerwoną „ciężką” dachówką. Ściany dla wzmocnienia ujęto w „lisia”.
W latach 1834-1836 kontynuowano remont, ustawiając ikonostas. Wymieniono też podłogę, a kopułę na cerkwi obito blachą.
W 1872 r. rozebrano starą dzwonnicę i wzniesiono nową, zawieszając 30-pudowy dzwon, zakupiony w moskiewskiej fabryce dzwonów – Andreja Samgina.
W 1878 r. podjęto decyzję o generalnym remoncie. Zaplanowane na 1879 r. prace remontowe przebiegały pomyślnie. Wnętrze cerkwi wzbogaciło się o nowy ikonostas ustawiony na podwyższonej podłodze w części ołtarzowej. Do części ołtarzowej dobudowano boczne przybudówki (ryznicę i panamarkę), a w części zachodniej dobudowano pritwor, nad którym urządzono chory. O. Platon Ralcewicz (proboszcz 1872-1910) w „Latopisie” parafialnym, podkreśla wyjątkową ofiarność parafian.
W 1912 r. frontową stronę placu cerkiewnego ogrodzono metalowym płotem z kamiennymi słupami, ustawionym na fundamencie z kamienia ciosanego. W tym też roku zapadła decyzja o budowie nowej cerkwi. Sporządzona notatka diecezjalnego architekta stwierdzała, że „cerkiew jest w bardzo sfatygowanym stanie, belki sufitowe pogniły, sufity opuściły się, podpory stropowe wyszły z położenia pionowego, dachówka na dachu miejscami się obsunęła, ściany cerkwi pokosiły się, fundamenty wywietrzały...”.
W 1914 r. rozpoczęto budowę nowych domów parafialnych. W tym też roku powstał projekt nowej cerkwi parafialnej, lecz wybuch wojny i dramat bieżeństwa zniweczyły te plany.
Po zajęciu Orli Niemcy urządzili w cerkwi magazyn zbożowy. Pozostawione w świątyni, a także zakopane poza nią cenniejsze rzeczy: szaty, utensylia częściowo rozgrabiono. Zajęte przez rodziny żydowskie domy parafialne uległy dewastacji.
Jesienią 1921 r. z falą powracających z bieżeństwa przybył do Orli o. Teodor Ogijewicz. On też został proboszczem i organizatorem żyda parafialnego. Cerkiew i domy parafialne potrzebowały remontów. Powracający bieżeńcy z trudem odbudowywali życie cerkiewne, cierpiąc głód i gnieżdżąc się po kilka rodzin w ocalałych domach. W latach 1923-1926 odzyskano 5 z 9 dzwonów, wywiezionych do Moskwy w 1915 roku.
Fatalny stan cerkwi św. Michała, której dach groził zawaleniem zmuszał do działania. Mimo trudności postanowiono przeprowadzić kapitalny remont świątyni. Na zakup blachy na pokrycie dachu zaciągnięto pożyczkę w wysokości 2.400 zł. Każdy parafianin miał wyłożyć po 50 groszy. Główne prace remontowe udało się zakończyć w 1933 r. (od 1928 r. prowadzone były pod kierownictwem proboszcza o. mgr Włodzimierza Wiszniewskiego). Młody, światły kapłan znakomicie wywiązał się z powierzonych mu zadań. Trud pasterza, administratora i powiatowego misjonarza został doceniony. W 1933 r. metropolita Dionizy nagrodził o. Włodzimierza złotym krzyżem.
W latach trzydziestych stopniowo wzbogacano cerkiew w utensylia i szaty liturgiczne, ikony. W 1935 r. przebudowano dzwonnicę, dobudowując jeden poziom, by głos nowego dzwonu słyszany był we wszystkich wsiach orlańskiej parafii.
We wrześniu 1937 r. parafię odwiedził biskup grodzieński Sawa (Sowietow). W dniu święta patrona cerkwi święcenia diakońskie otrzymał Włodzimierz Doroszkiewicz, późniejszy zwierzchnik Cerkwi prawosławnej w Polsce, metropolita Bazyli. Hierarcha często wspominał koncert w wykonaniu orlańskiego chóru pod kierownictwem psalmisty Radiona Ogijewicza podczas obiadu. „Wielikoje sławosławije” Wieli’umowa czy „Błażen muż” Bortniańskiego w wykonaniu chóru wywarły na metropolicie ogromne wrażenie – hierarcha wielokrotnie powtarzał, że „ Wielikoho sławosłowija” Wieli’umowa nie słyszał nigdzie więcej poza Orlą.
W 1938 r. wzniecony przez żydówkę pożar strawił około 500 budynków, w tym 200 domów z synagogami. Część chrześcijańska Orli z cerkwią na szczęście ocalała.
Okres II wojny światowej i po wojnie charakteryzuje się niestabilnością w życiu parafii. Częste zmiany proboszczów oraz rozgrywki polityczne nie służyły budowaniu jedności parafii. Sytuacja normuje się za czasów proboszcza o. Maksyma Sandowicza (1954-1962), syna kanonizowanego w 1995 r. męczennika o. Maksyma Gorlickiego.
Od 1962 r. proboszczem orlańskiej parafii jest o. Aleksander Tokarewski. Nowy gospodarz wspierany radą parafialną ze starostą Filipem Odzijewiczem na czele z zapałem wziął się za prace remontowe cerkwi i budynków parafialnych. W świątyni wymieniono instalację elektryczną, odnowiono ikonostas, odmalowano wnętrze, zbudowano parkan. Odremontowano też domy parafialne i zagospodarowano teren wokół nich. Ogrodzono sześć parafialnych cmentarzy.
Niezrealizowany projekt budowy nowej cerkwi parafialnej z 1914 r. powrócił znów po 60-ciu latach. Prawie 200-letnia cerkiew św. Michała dosłownie „wrosła w ziemię”. Po uzgodnieniach z wojewódzkim konserwatorem zabytków cerkiew postanowiono rozebrać i zrekonstruować w dawnym wyglądzie, nieznacznie ją powiększając. Prace rozpoczęto wiosną 1979 r., a już w grudniu zrekonstruowana świątynia na nowych fundamentach była pokryta blachą, a jej kopułę wieńczył krzyż.
Dzięki wysiłkom i pracowitości ks. proboszcza Aleksandra oraz zaangażowaniu parafian, przy wsparciu dotacji państwowej, prace przebiegały pomyślnie. W dniach 8-9 października 1981 r. metropolita Bazyli, w asyście przybyłego duchowieństwa, dokonał poświęcenia zrekonstruowanej świątyni. Tysiące parafian, w tym dzieci z orlańskiej szkoły wraz ze swoim proboszczem świętowali triumf wspólnego dzieła.
Władze cerkiewne doceniły wielki trud ojca Aleksandra, nadając mu w 1986 r. najwyższą nagrodę – mitrę.
W latach 1995-1996 odmalowano wnętrze świątyni, pozłocono ikonostas, na ścianach wykonano obrazy dwunastu wielkich świąt. Na odremontowanej dzwonnicy zawisł komplet pięciu nowych dzwonów.
W 1997 r. świętowano 200-lecie cerkwi parafialnej św. Michała, z tej okazji 17 maja w budynku szkoły w Orli zorganizowano sesję naukową. Licznie zgromadzeni wierni mogli wysłuchać kilku ciekawych historycznych referatów, a także posłuchać koncertu muzyki cerkiewnej w wykonaniu chóru Szkoły Psalmistów z Hajnówki i młodzieżowego z orlańskiej cerkwi. Tu też miała miejsce promocja książki – „Orla na Podlasiu, dzieje cerkwi, miasta i okolic”. Autorem tej monografii jest pochodzący z orlańskiej parafii ks. dr Grzegorz Sosna oraz Doroteusz Fionik. Religijne uroczystości jubileuszowe z udziałem biskupa Abla odbyły się 21 maja 1997 roku, w dniu święta parafialnego św. Jana Teologa. Na pamiątkę jubileuszu przy wejściu do świątyni wmurowano i poświęcono pamiątkową tablicę.
28 kwietnia 1999 r. miała miejsca wizytacja kanoniczna, połączona z jubileuszem 70-lecia proboszcza ks. mitrata Aleksandra Tokarewskiego. W uroczystości powitania metropolity Sawy brali udział licznie zgromadzeni wierni oraz uczniowie i nauczyciele ze szkoły podstawowej w Orli. W kronice cerkiewnej odnotowano: „Takiej atmosfery i tylu ludzi Jubilat nie spodziewał się”. Czcigodny Jubilat otrzymał od zwierzchnika Cerkwi drugi krzyż z ozdobami, zaś w maju 2000 r. z okazji 50-lecia święceń kapłańskich wraz ze swoją matuszką otrzymał od metropolity cerkiewne nagrody.
W 2007 r. mieszkańcy Orli uroczyście świętowali 500-lecie swojej miejscowości. Bogaty program uroczystości jubileuszowych zakończono 23 września uroczystą liturgią, sprawowaną przez Jego Eminencję metropolitę Sawę w asyście gościa z Mołdawii – Biskupa Teraspolskiego i Dubossarskiego Justyniana oraz Biskupa Bielskiego Grzegorza. Po Świętej Liturgii odprawiono dziękczynny molebien i poświęcono jubileuszowy krzyż, ufundowany przez posła na Sejm RP Eugeniusza Czykwina. W końcowym kazaniu metropolita zwrócił się do tłumnie zebranych wiernych z arcypasterskim słowem, w którym dziękował zebranym za wspólną modlitwę w tak doniosłym dla Orli dniu. Szczególną uwagę zwrócił na obecność młodzieży, podkreślając jej szczególną rolę w zachowaniu naszej świętości, wiary, języka i kultury, by podążając ku przyszłości nie zapominała o swoich korzeniach. Hierarcha podziękował organizatorom obchodów, życząc Bożego błogosławieństwa w budowaniu nowej, światłej przyszłości Orli. Zwieńczeniem obchodów była konferencja naukowa – „500 lat Orli – współistnienie kultur”. Seminarium przewodniczył profesor Antoni Mironowicz. Podczas konferencji metropolita Sawa wręczył Ordery św. Marii Magdaleny proboszczowi ks. mitr. Aleksandrowi Tokarewskiemu (I stopnia), wikariuszowi ks. prot. Anatolowi Tokajukowi i psalmiście Dymitrowi Martynowiczowi (II stopnia) oraz wójtowi gminy Piotrowi Selwesiukowi (III stopnia). Konferencję zakończył występ chórku szkolnego pod kierownictwem Dymitra Martynowicza.
Parafia obecnie
W parafii działają dwa chóry: parafialny i dziecięco-młodzieżowy, prowadzone przez Dymitra Martynowicza. Aktywność chórów nie ogranicza się do samych nabożeństw. Każdy z nich kilkakrotnie występował na hajnowskim festiwalu muzyki cerkiewnej, corocznie biorą też udział w bielskich wieczorach muzyki cerkiewnej.
Przy parafii działa koło bractwa młodzieży prawosławnej pod opieką o. Anatola Tokajuka. Corocznie w okresie wakacji bractwo organizuje wyjazdy dla dzieci i młodzieży, przy wsparciu Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Orli oraz parafii. W każdy piątek postu filipowego młodzież śpiewa akatyst ku czci swego patrona męczennika młodzieńca Gabriela.
Na terenie parafii znajduje się Zespół Szkół z Dodatkowym Nauczaniem Języka Białoruskiego im. Ziemi Orlańskiej w Orli, gdzie zajęcia z religii prawosławnej prowadzą ks. Jan Stepaniuk i mgr Dymitr Martynowicz.
Obecnie w skład orlańskiej parafii wchodzą następujące miejscowości: Orla, Krywiatycze, Reduty, Mikłasze, Koszcie, Topczykały, Paszkowszczyzna, Szemie i Wólka.
Posługę duszpasterską w parafii sprawują: proboszcz – ks. mitrat Aleksander Tokarewski, wikariusz – ks. prot. Anatol Tokajuk, psalmista – mgr Dymitr Martynowicz.
Główne święta parafialne związane są z pamięcią dawnego patrona cerkwi zamkowej św. apostoła Jana Teologa (8/21 maja i 25 września/9 października). Święto patrona cerkwi św. archanioła Michała przypada 8/21 listopada.
Dymitr Martynowicz, fot. ks. Michał Czykwin, Jarosław Charkiewicz oraz z archiwum parafii
Kalendarz Prawosławny 2009 r.