Rajsk Śww. App. Piotra i Pawła
HISTORIA PARAFII ŚWIĘTYCH APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA W RAJSKU
Dokładna data zbudowania cerkwi w Rajsku nie jest znana. W lustracji województwa podlaskiego z 1570 roku można jednak przeczytać: „sioło Raysk... cerkiew ma jedną włókę...”, a w księdze poborowej z 1578 roku wymienia się duchownego cerkwi Rajenskiej.
Do I wojny światowej w archiwum cerkiewnym był przechowywany dokument króla Augusta II z 1731 roku o nadaniu „dwóch włók pustych we wsi Rayskie nazwaney do starostwa bielskiego należącey Wielebnemu Symenowi Mackiewiczowi prezbiterowi cerkwi dla cudownego obrazu Matki Bożej”.
Wiadomo, że w cerkwi w Rajsku znajdowały się cenne przedmioty kultu religijnego. Drukowane źródło z XIX wieku wymienia m.in. ikonę Matki Bożej, zaliczaną w XVI-XVII w. do cudownych. W cerkiewnej zakrystii (ryznica) znajdował się też srebrny krzyż z 1618 r. z napisem oraz kielich srebrny z 1666 r. z wybitym wizerunkiem aniołów i napisem ofiarodawcy.
Według przekazu, bezpośrednim powodem budowy cerkwi w Rajsku było objawienie się cudownej ikony Matki Bożej w chrabołowskim lesie – w uroczysku Hołowkowo w pobliżu źródła wody o uzdrawiającej mocy, nazywanym Turowa Krynica. Właściciel folwarku Stołowacz Gołdak, który wiedział o wielu cudownych uzdrowieniach za wstawiennictwom Matki Bożej otrzymywanych przez zbierających się przy ikonie Bogarodzicy pielgrzymów, postanowił zbudować w swoim majątku cerkiew i przenieść do niej cudowną ikonę. Zaprzęgnięto woły do powozu, które miały przewieść ikonę do Stołowacza. Kiedy dojechały do wsi Rajsk, by stamtąd skręcić w kierunku majątku, woły odmówiły posłuszeństwa. Zaprzęgnięto jeszcze kilka wołów, ale i tym razem powóz nie mógł ruszyć z miejsca. Na prośbę poddanych włościan Gołdak wyraził zgodę na pozostawienie ikony i zbudowanie cerkwi na wzgórzu, gdzie droga skręca w kierunku majątku Stołowacz. Właściciel folwarku wzniósł drewnianą cerkiew pod wezwaniem ikony Matki Bożej Cierpiącej („Strażduszczej”, zwanej „Piatienką”, bowiem według przekazu ikona objawiła się w dziesiąty piątek po święcie Paschy Chrystusowej).
Z kroniki cerkiewnej dowiadujemy się także, że w ostatnich latach unii, cerkiew w Rajsku należała do najbardziej zubożałych. W 1804 r. parafia liczyła 998 osób mieszkających w 264 domach. W 1827 r., gdy proboszczem został mianowany ks. Józef Markiewicz, cerkiew groziła zawaleniem. Nabożeństwa były odprawiane w filialnej (pripisnoj) cerkwi i we wsi Ploski.
Powrót do Prawosławia spowodował ożywienie życia religijnego. W 1855 r. w Rajsku założono nowy cmentarz grzebalny i na nim w 1863 r. ukończono budowę cerkwi pod wezwaniem Opieki Matki Bożej (Pokrow). Później dobudowano dzwonnicę, a wyposażenie wnętrza nowej świątyni przeniesiono ze starej, rozebranej cerkwi.
Ten stan rzeczy nie zaspokajał jednak potrzeb tak wielkiej parafii, jaką był Rajsk. Należały do niej jeszcze okoliczne wsie: Chraboły, Deniski, Haćki, Husaki, Jacewicze, Łyse, Nałogi, Plutycze i Stacewicze.
W 1865 r. proboszczem parafii został ks. Andrzej Sosnowski. Od samego początku swego duszpasterstwa czynił on energiczne starania u władz duchownych i świeckich o zezwolenie na budowę murowanej cerkwi. Poświęcenie kamienia węgielnego odbyło się w październiku 1869 roku. Świątynia pod wezwaniem św. wielkiej męczennicy Paraskiewy została wzniesiona na miejscu starej, drewnianej. Dzięki wyniosłości terenu cerkiew pięknie ozdabiała panoramę wsi Rajsk. Jej uroczyste wyświęcenie odbyło się 23 marca 1875 roku. Cudowna ikona Matki Bożej ze starej cmentarnej cerkwi została przeniesiona i umieszczona w części ołtarzowej świątyni.
Na początku XX w. w parafii istniała szkoła cerkiewno-parafialna, do której uczęszczało 42 uczniów oraz 3 szkoły gramoty ze 103 uczniami i szkoła ludowa.
Według autora kroniki cerkiewnej z początku XX w., przed I wojną światową świątynia była bardzo bogato wyposażona. Po wybuchu wojny jedynie część tego wyposażenia zdołano pomieścić w pięciu skrzyniach i wysłano w głąb Rosji. Transport nie dojechał jednak do miejsca przeznaczenia i został po drodze doszczętnie rozgrabiony. Po wojnie, na mocy porozumienia między odrodzoną Polską i Rosją Radziecką, zwrócono cerkwi dzwony, jednak parafianie nie byli w stanie ich wykupić od rządu polskiego.
I wojna światowa spowodowała dziesięcioletnią przerwę w życiu religijnym parafii Rajsk. W 1916 r. została poważnie uszkodzona cerkiew parafialna. Ludność wracająca z ewakuacji mogła otrzymać posługi religijne z sąsiedniej parafii Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy w Bielsku Podlaskim.
15 maja 1923 r. utworzono specjalny Komitet Cerkiewny, który postawił sobie za cel ponowne otwarcie cerkwi. Rozpaczliwe petycje i długotrwałe starania u wojewody białostockiego zostały uwieńczone sukcesem. W 1925 r. w Rajsku otwarto filię parafii Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy w Bielsku Podlaskim. Nowo mianowany rektor filii, ks. Paweł Fiedorowicz, rozpoczął działalność religijną przy cmentarnej cerkwi. W 1928 r. rozpoczęto remont cerkwi parafialnej.
W 1929 r. nominację na proboszcza parafii otrzymał ks. Jan Misiejuk, który po dwóch latach spędzonych przy remoncie świątyni został przeniesiony do filii w Rogaczach.
l czerwca 1931 r. nowym proboszczem parafii w Rajsku został ks. Stefan Iwankiewicz, który pełnił tę funkcję przez półwiecze, z przerwą w latach 1942-1948. Z okresem jego duszpasterstwa związane są najtragiczniejsze losy wsi Rajska, jak również okres burzliwych wystąpień przeciwko sanacji. Rajsk, według ocen administracji państwowej, należał do wsi szczególnie „skomunizowanych”. Pierwsza komórka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi w tej miejscowości powstała już w 1929 roku. Aktywne komórki KPZB działały również w sąsiednich wsiach: Plutycze, Proniewicze, Ploski, Husaki, Haćki, Chraboły, Knorozy. 8 września 1934 r. mieszkańcy Rajska i okolicznych wsi wystąpili przeciwko egzekucji podatkowej. Protest ten znany jest w historii miejscowej pod nazwą „powstanie w Rajsku”. Policja aresztowała około 500 osób, a ich sprawy były rozpatrywane na 6 procesach.
Pomimo ciężkiej sytuacji, jaką przeżyli mieszkańcy Rajska i okolicznych wsi, nie rezygnowano z odbudowy cerkwi, zniszczonej w wyniku I wojny światowej. Stan świątyni pogarszał się bowiem z roku na rok.
W sytuacyjnym sprawozdaniu miesięcznym Urzędu Wojewody Białostockiego za miesiąc wrzesień 1937 roku czytamy: „W dniu 8 września biskup Sawa po poświęceniu odbudowanej cerkwi w Rajsku wysłał w imieniu miejscowej ludności prawosławnej depeszę do Wojewody Białostockiego z wyrazami przywiązania do Polskiej Ojczyzny” (WAP w Białymstoku sygn. 97, k. 11). Inne źródło podaje, że konsekracja cerkwi odbyła się 29 sierpnia / 12 września 1937 roku. Za wysiłki przy remoncie cerkwi ks. Stefan Iwankiewicz, opiekun cerkiewny, komitet budowlany oraz parafianie zostali nagrodzeni Błogosławioną Gramotą.
Jednak nowo odbudowana cerkiew niedługo była ozdobą miejscowości i cieszyła ludność. Zbliżająca się II wojna światowa niosła nowe łzy i okropności losu. Okupacja niemiecka szczególnie zaciążyła na dalszej egzystencji Rajska. Jednej z pierwszej pacyfikacji odwetowych okupant dokonał właśnie w tej wsi. 16 czerwca 1942 r. o świcie wieś została otoczona przez oddziały gestapo i żandarmerii. Wśród zgromadzonych na placu przed cerkwią mieszkańców przeprowadzono selekcję, zgodnie z przygotowaną wcześniej listą. Wyznaczono 149 osób i wszystkie je rozstrzelano. Z pozostałych mieszkańców wybrano zdolne do pracy kobiety i młodzież w wieku 14-16 lat, których wywieziono samochodami do Bielska Podlaskiego, a następnie na roboty do Rzeszy. Resztę ludności wysiedlono na teren gminy Brańsk i Boćki. Wszystkie zabudowania zostały spalone, a mienie i inwentarz żywy zrabowane. W obwieszczeniu podano, że rozstrzelano 140 osób w odwecie za wspieranie band.
Ta tragedia zniszczyła życie parafialne: wieś opustoszała, budynki spalono, ulicę zaorano, cerkiew zburzono. Była to całkowita katastrofa. Nic dziwnego, że w wykazie kleru parafialnego w latach 1942-1945 parafia w Rajsku nie posiada stałego duszpasterza. „Klirovyje Viedomosti” z 1947 r. odnotowały, że cerkiew parafialna została zbudowana w 1875 r., zniszczona 1916 r., znów odbudowana w 1937 r., a ponownie i ostatecznie zburzona w 1942 roku. Podobny los spotkał cmentarną kaplicę w Rajsku, która została spalona w 1942 r., a kaplica w Chrabołach padła ofiarą wojny jeszcze w 1939 roku. Tuż po wojnie odnotowano 1.974 parafian zamieszkałych w 457 domach.
Po zakończeniu wojny ludność zaczęła stopniowo powracać. Życie religijne skupiło się przy cerkwi w Ploskach, a po zaadaptowaniu baraku na cerkiew, rozpoczęto odprawianie nabożeństw na miejscu, w Rajsku. Parafia stopniowo goiła rany wojenne. Najbardziej dotkliwym problemem był brak świątyni z prawdziwego zdarzenia. W latach 60. XX w. podjęto decyzję o przewiezieniu cerkwi z województwa lubelskiego, gdzie prawosławne świątynie stały bezużyteczne w wyniku akcji „Wisła”. Miejscowi wyznawcy Prawosławia, z powodu akcji przesiedleńczej po II wojnie światowej, byli zmuszeni do opuszczenia swych rodzinnych terenów. Obiekty sakralne przejęte zostały przez wyznawców rzymskiego katolicyzmu lub z powodu braku gospodarza popadły w ruinę. Cerkiew, którą przywieziono do Rajska z miejscowości Poturzyn koło Tomaszowa Lubelskiego, była wcześniej wykorzystywana jako magazyn do składowania nawozów.
Uzyskawszy zgodę ministerstwa, ówczesny proboszcz ks. Stefan Iwankiewicz wraz z parafianami przewiózł cerkiew świętych apostołów Piotra i Pawła do odradzającej się wsi. Umieszczono ją na wzgórzu, w miejscu poprzednich świątyń.
Uroczysta konsekracja cerkwi w Rajsku, przeprowadzona przez Metropolitę Warszawskiego i całej Polski Bazylego, odbyła się dnia 18 lipca 1971 roku. Budynki parafialne zostały zbudowane również na posesji cerkiewnej.
W 1984 r. na miejscu objawienia się cudownej ikony Matki Bożej w chrabołowskim lesie zbudowano drewnianą świątynię św. ap. Jana Teologa, a w jej wnętrzu odbudowano krynicę.
W tym samym roku nowym proboszczem został ks. Jarosław Godun, który wniósł nowy impuls w życie tutejszej parafii. 26 czerwca 1987 r., w dniu święta parafialnego Metropolita Warszawski i całej Polski Bazyli dokonał poświęcenia nowego domu parafialnego. 25 czerwca 1993 r. metropolita Bazyli poświęcił kamień węgielny pod budowę cerkwi cmentarnej, na miejscu spalonej w wyniku działań wojennych w 1942 r. i po czterech latach budowy, 4 lipca 1997 r., dokonał jej uroczystego wyświęcenia.
12 maja 1998 r. nowym zwierzchnikiem Cerkwi prawosławnej w Polsce został Metropolita Warszawski i całej Polski Sawa, który 22 czerwca 2001 r. (dziesiąty piątek po święcie Paschy Chrystusowej) przeprowadził wizytę kanoniczną w parafii. Dokonując wpisu do kroniki parafialnej Eminencja napisał, m.in.: „W miejscowej świątyni w asyście 16 kapłanów i 2 diakonów odprawiłem Św. Liturgię [...] Mówiłem o tragedii, która spotkała mieszkańców wsi Rajsk. Z tej tragedii, dzięki wierze, wyrosło nowe pokolenie, odbudowane zostały domy, wzniesiono nową świątynię. Podczas Św. Liturgii, w sposób modlitewny, z udziałem dzieci, śpiewał miejscowy chór pod kierunkiem matuszki Ireny Godun. Nastrój wiernych modlitewny [...] Zakończeniem uroczystości w Rajsku była modlitwa na mogile zamordowanych jej mieszkańców w latach drugiej wojny światowej przez wojska hitlerowskie [...] Bóg Wszechmogący niech błogosławi ks. Proboszczowi i Parafianom w dalszej pracy dla dobra Św. Prawosławia. + Metropolita Sawa”.
16 czerwca 2002 r., w sześćdziesiątą rocznicę tragedii Rajska, modlitewnym uroczystościom przewodniczył Biskup Bielski Grzegorz.
Obecnie w skład parafii wchodzą następujące wsie: Rajsk, Chraboły, Haćki, Husaki, Stacewicze, Plutycze, Jacewicze, Łyse, Nałogi, Strabla.
Na jej terenie znajdują się dwa czynne cmentarze grzebalne we wsiach Rajsk i Plutycze. Działa tu również koło Bractwa Młodzieży Prawosławnej, które wydaje lokalną gazetkę „Listok” oraz prowadzi działalność charytatywną. Młodzież czyta i śpiewa podczas nabożeństw w cerkwi. Głównymi świętami parafialnymi są: „Piatienka” – dziesiąty piątek po święcie Paschy Chrystusowej oraz dzień św. wielkiej męczennicy Paraskiewy (29 października / 10 listopada).
ks. Jarosław Godun, matuszka Irena Godun
Kalendarz Prawosławny 2008 r.